Ua to'atele tamaiti o lo'o mafaufau i le lumana'i o lo tatou paneta. E toatele ua liliu atu i le faasaienisi o le siosiomaga. O lenei matata e fa'aogaina le numera ma le saienisi e su'esu'e ai le olaga i le lalolagi. Afai e te fiafia i ai, o se matata i le Saienisi Siosiomaga atonu e sa'o mo oe.
Faatasi ai ma se tikeri faasaienisi siosiomaga, e mafai ona e mauaina le tele o avanoa faigaluega. O le a e aʻoaʻoina tomai e mafai ona taʻitaʻia ai galuega e lelei totogi. O nei galuega e aofia ai suʻesuʻega o le siosiomaga, aʻoaʻoga, faʻaauau, ma le faʻasao.
O le su'esu'eina o le fa'asaienisi o le si'osi'omaga e tatala ai faitoto'a i matata eseese. E mafai ona e galue i le soifua maloloina o le siosiomaga, fisiki, poʻo le kemisi. E iai le tele o avanoa e su'esu'e ai.
O a Ituaiga o Siosiomaga Saienisi
Saienisi Fa'asaienisi O le fa'asaienisi o le si'osi'omaga ose mata'upu e va'ava'ai ai pe fa'afefea ona feso'ota'i le Lalolagi, vai, ea, ma mea ola. E va'ava'ai fo'i pe fa'afefea ona a'afia e tagata ia mea ma taumafai e su'e fofo i fa'afitauli e pei o suiga o le tau ma le mou atu o la'au ma manu. Ia, se'i o tatou su'esu'eina ituaiga eseese o su'esu'ega tau si'osi'omaga:
1. Si'osi'omaga
O le si'osi'omaga e fa'atatau i le fegalegaleai o mea ola i le lalolagi. O saienitisi o loo suʻesuʻeina le siʻosiʻomaga, e taʻua o le ecologists, e fia iloa pe faapefea ona aafia manu, tagata, ma laau i le mea e nonofo ai, ma pe faapefea ona aafia ai o latou siʻosiʻomaga. E pei o le mafaufauina o sootaga i le va o vaega eseese o le natura.
O le si'osi'omaga e le na'o se mea e tasi; o se fefiloi o le tele o fanua. E fa'aogaina e tagata su'esu'e i le si'osi'omaga manatu ma metotia mai le biology, chemistry, physics, ma geology. Latou te tu'ufa'atasia nei vaega uma e malamalama ai pe fa'apefea ona galulue fa'atasi vaega ola ma vaega e le ola o lo tatou paneta.
Vaai faalemafaufau o se paso tele lea o mea ola uma ma lona si'osi'omaga o ni vaega e fetaui lelei. I le va'ava'ai i lenei paso, e mafai ai e tagata su'esu'e o le si'osi'omaga ona iloa pe fa'afefea ona a'afia isi vaega e suiga i le tasi vaega. E fesoasoani ia i tatou e aoao atili e uiga i le upega tafaʻilagi mataʻina o fesoʻotaʻiga e faʻafiafiaina ai lo tatou lalolagi.
2. Kemisi Si'osi'omaga
Siosiomaga Faʻainisinia o se lala o le faasaienisi e suʻesuʻe pe faʻafefea ona fegalegaleai vailaʻau ma vai, ea, eleele, ma mea ola. E aofia ai vaega laiti e pei o toxicology, kemisi o le ea, ma kemisi vai. Afai e te filifili e suʻesuʻe le kemisi o le siosiomaga, o lau aʻoga o le a aofia ai vasega ma le tele o galuega suʻesuʻe e taulaʻi i le kemisi lautele, faaletino, auʻiliʻili, ma le kemisi faʻaola.
I ni faaupuga faigofie, o le kemisi o le siosiomaga e fesoasoani ia i tatou e malamalama ai pe faapefea e mea eseese ona aafia ai o tatou siosiomaga. Pe o le ea tatou te manavaina, o le vai tatou te inuina, po o le eleele e lagolagoina ai le ola o laau, o le kemisi o le siosiomaga e maua ai malamalamaaga i sootaga i le va o vailaʻau ma le lalolagi faʻanatura.
I le su'esu'eina o nei feso'ota'iga, ua saofagā ai saienitisi i lenei matā'upu i le su'eina o vaifofo mo fa'afitauli tau le si'osi'omaga ma le fa'atumauina o se paneta soifua maloloina. O lea la, afai e te fia iloa pe fa'afefea ona a'afia e vaila'au le si'osi'omaga ma mana'o e fai se a'afiaga lelei, su'esu'e i le kemisi o le si'osi'omaga e mafai ona avea ma ala fiafia ma taua mo oe.
Faitau foi: E fia ni tikeri e mafai ona e maua?
3. Saienisi Atmospheric
I le Atmospheric Sciences, matou te taulaʻi i le suʻesuʻeina o suiga o le tau ma ona aʻafiaga. O lenei fanua e aofia ai le suʻesuʻeina o le siosiomaga o le Lalolagi ma pe faʻafefea ona fegalegaleai ma le siʻosiʻomaga. I au su'esu'ega uma, o le ae iloa ai pe fa'apefea ona atia'e fa'ata'ita'iga e fa'ailoa mai ai le ta'amilosaga o le atemosifia, o ana fegalegaleai ma vaila'au eseese, ma auala e saofagā ai manu ma tagata i le fa'aosoina o le carbon dioxide.
O lenei a'oa'oga fa'asaienisi e fesoasoani tatou te malamalama ai i feso'ota'iga lavelave i le va o fa'agasologa o le ea ma suiga o le lalolagi, e maua ai fa'amatalaga taua i mea e a'afia ai lo tatou tau. O le su'esu'ega o Aʻoaʻoga Faʻaletausaga e le gata ina fa'aalia mea lilo o le teutusi o le ea a lo tatou paneta ae fa'amalamalamaina ai le aafiaga o le tagata i le paleni ma'ale'ale o le lalolagi, aemaise lava le tu'uina atu o le carbon dioxide i le ea.
E ala i le su'esu'eina o lenei matata, o le a e maua ai le malamalama taua e uiga i le upega tafa'ilagi o feso'ota'iga e fa'avasega ai lo tatou tau ma fa'aaafia ai le soifua manuia o lo tatou paneta.
4. Geosciences/Earth Science
Geosciences, e ta'ua fo'i o su'esu'ega o le lalolagi, e tu'ufa'atasia vaega fa'asaienisi 'ese'ese e fa'atatau i le Lalolagi, e pei o le fa'asaienisi o le eleele ma le fa'afanua. E su'esu'e e lenei fanua tulaga fa'aletino ma kemisi o le Lalolagi ma lona siosiomaga. E su'esu'e e le Geosciences vaega eseese, e aofia ai le biosphere, lithosphere, hydrosphere, ma le atemosifia.
I se faaupuga faigofie, e suʻesuʻe e le geosciences mea uma e uiga i lo tatou paneta - mai le eleele tatou te savavali ai i le ea tatou te manavaina. E su'esu'e e saienitisi i lenei matata le eleele, papa, vai, ma le ea e malamalama ai pe faapefea ona latou fegalegaleai ma aafia ai le tasi ma le isi. Latou te suʻesuʻeina foʻi ituaiga ola eseese o loʻo nofoia le lalolagi.
Vaai faalemafaufau o le geoscience o se paso tele lea e tuufaatasia ai e saienitisi faamatalaga e malamalama ai i le ata atoa o lo tatou paneta. E ala i le suʻesuʻeina o nei vaega fesoʻotaʻi, e maua ai e tagata suʻesuʻe suʻesuʻe ni faʻamatalaga i le faʻagasologa o le lalolagi ma lona siosiomaga. O lenei malamalama e fesoasoani ia i tatou e malamalama atili ai i lo tatou fale ma faia ni faaiuga atamai e puipuia ma faasaoina.
Vaega Autu e Lima o lo Tatou Siosiomaga: Vaega Eseese o le Lalolagi
O lo tatou siosiomaga e lima vaega autu e galulue faatasi e faatumauina le ola i luga o le fogaeleele. Seʻi o tatou tilofaʻia i latou taʻitoʻatasi.
- Le Lalolagi Suavai – Hydrosphere: O le hydrosphere e aofia uma ai vai i luga, lalo, poʻo luga aʻe o le fogaeleele. E aofia ai le vai vai, e aofia ai le 70% o le lalolagi. Peitaʻi, e na o sina vaega itiiti o lenei vai o loo maua i vaituloto, vaituloto, ma vaitafe.
- Eleele Malosi – Lithosphere: E masani ona taʻua o le Earth solid, o le lithosphere o le pito i fafo lea e taʻua e tagata o le fale. E maua mai ai ia i tatou punaoa taua e pei o minerale, meaai, ma suauu. E aofia ai le 'ele'ele ma le pito i luga, o le vaega pito sili ona taua o le lithosphere o le palapala, lea e ola ai laau ma faʻalagolago i meaola eleele mo le ola.
- Le Ea Tatou te Manavaina – Atemosifia: O le atemosifia o se faʻafefiloi o kasa o loʻo siomia ai le Lalolagi, e fai ma palanikeke puipui e taua tele mo le ola. I tua atu o le puipuia o i tatou mai ave leaga o le UV, e maua ai le ea tatou te manavaina, ma avea ai ma vaega taua o lo tatou olaga i aso taitasi.
- Le Malo o le Ola – Biosphere: O le biosphere o le sone faapitoa i le lalolagi lea e olaola ai le ola. O le tu'ufa'atasiga lelei o le ea, vai, ma le palapala e mafai ai ona ola i lenei avanoa fa'atapula'aina. O lona uiga, e taua tele le sao o le biosphere i le lagolagoina o le paleni ma'ale'ale o lo tatou siosiomaga.
- Avanoa na Faia e Tagata – Anthrosphere: Ua ta'ua foi o le technosphere, o le anthrosphere o le vaega lea o le Lalolagi na faia e tagata pe suia mo mea e nonofo ai ma gaoioiga tau tamaoaiga. Mai taulaga i sone tau alamanuia, le anthroposphere o lo'o fa'aalia ai le fa'ata'ita'iga a le tagata i luga o le paneta.
Taua o Suesuega Siosiomaga
O su'esu'ega tau si'osi'omaga e iai sona sao taua i vaega eseese o le atina'e. O ana ta'iala lautele e fa'atatau i vaega taua, e aofia ai meaola eseese ma le fa'asaoina o meaola faanatura, puipuiga ma le puleaina o le filogia, ma le puleaina gafataulimaina o punaoa faanatura.
Ole matata ole siosiomaga faʻasaienisi e ofoina atu avanoa faigaluega eseese, ma avea ai ma se vaega taua o suʻesuʻega mo i latou e fiafia e faia se aafiaga lelei. O fa'amoemoega tau galuega ile fa'asaienisi o le si'osi'omaga e aofia ai faufautua, alamanuia, maketi lanu meamata, a'oa'oga, NGOs, ofisa fa'ava-o-malo, tulaga fa'alemalo, ma fa'asalalauga lanu meamata.
O tagata tomai faapitoa i le faasaienisi o le siosiomaga e saofagā i le faasaoina o meaola eseese ma meaola faanatura, fausia ni auala e puipuia ai ma pulea le filogia, ma galulue agai i le faaaogaina tatau o punaoa faanatura. O le lautele o le faasaienisi o le siosiomaga e lautele, e atagia ai lona taua i le taulimaina o luitau o le lalolagi e fesootai ma le siosiomaga.
O tagata ta'ito'atasi o lo'o tuliloaina se matata i le si'osi'omaga fa'asaienisi e mafai ona su'esu'e vaega eseese, mai le fautuaina o pisinisi i faiga gafataulimaina i le fa'alauiloaina o le siosiomaga i matafaioi a le malo. O lenei matā'upu e le gata o lo'o fa'atalanoaina ai fa'afitauli o le si'osi'omaga o lo'o iai nei ae o lo'o iai fo'i sona sao taua i le fa'atupuina o se lumana'i gafataulimaina ma fa'alelei. O le malamalama i le taua o suʻesuʻega o le siosiomaga e taua mo tagata taʻitoʻatasi o loʻo faʻamoemoe e saofagā i le manuia o lo tatou paneta ma ona tagata.
Faitau foi: O le Inisinia ose Saienisi?
Sini o A'oa'oga Saienisi o le Si'osi'omaga
I le lalolagi i aso nei, tatou te fetaiai ma le tele o luitau e pei o le faaitiitia o punaoa faalenatura ma suiga o le tau. O le foia o nei fa'afitauli e mana'omia ai tagata uma e fai sao i le tausiga o le si'osi'omaga, ma o a'oa'oga e iai sona sao taua i le ausiaina o lea tulaga. O fa'amoemoega o su'esu'ega fa'asaienisi tau si'osi'omaga e taua tele mo le fa'atalanoaina lelei o nei fa'afitauli:
1. Si'itia le Fa'alauiloa: O le laasaga muamua i le foia o soʻo se faʻafitauli o le malamalama i ai. O le fa'asaienisi o le siosiomaga e fa'amoemoe e fa'atupu le silafia i tagata a'oa'o e uiga i fa'afitauli o le si'osi'omaga o lo'o iai nei ma mafua'aga eseese o le fa'aleagaina o le si'osi'omaga.
2. Fa'aliliuina o le Poto: O a'oa'oga ose aia tatau, ma o su'esu'ega fa'asaienisi o le si'osi'omaga e fa'amoemoe e tu'uina atu i tagata a'oa'o le malamalama e uiga i le si'osi'omaga ma ona vaega eseese.
3. Uiga Lelei Faaosofia: E le lava na o le poto; e tatau ona faaosofia tagata e faatino. Fa'asaienisi o le si'osi'omaga e taumafai e fa'atupu se uiga lelei i tagata ta'ito'atasi, fa'amalosia i latou e auai malosi i le puipuiga o le natura.
4. Atinae o Tomai: Fa'asaienisi fa'alesiosiomaga e taula'i i le fa'aauupegaina o tamaiti a'oga i tomai fa'atino, e mafai ai ona latou su'e fofo i fa'afitauli tau le si'osi'omaga o lo'o iai.
5. Uunaia le Auai: E fa'amalosia tagata a'oa'o ina ia auai ma le to'a'aga i galuega e saofagā i le puipuiga o le si'osi'omaga. O le fa'amoemoe sili o le fa'aaofia ai lea o le to'atele o tagata ta'ito'atasi i faiga fa'ai'uga, e saofagā i fofo lelei mo fa'afitauli tau le si'osi'omaga.
Tuua se tali