O suiga ole tau o lona uiga ole suiga telegese ma tumau ole tau. E fa'amafanafanaina ai le lalolagi ma mafua ai fa'alavelave fa'alenatura e pei o afā malolosi, lologa, ma lamala umi.
O nisi taimi, e tupu suiga o le tau e ala i mafuaʻaga faʻanatura, ae a faia e tagata se sao tele i ai, e avea ma faʻafitauli matuia mo i tatou uma. O le taimi nei o se tasi o fa'alavelave fa'anatinati tatou te feagai i le lalolagi i aso nei.
Sa su'esu'e e saienitisi pe fa'apefea ona a'afia le paneta i gaioiga a tagata, e pei o le tu'uina atu o kasa pei o le methane ma le carbon dioxide (CO2). O nei kasa e maileia le vevela, ma fa'amafanafanaina ai le Lalolagi, ma o'o atu ai i fa'afitauli uma.
Na e mafaufau e uiga i mafuaaga autu i tua atu o suiga o le tau? E 10 mafuaaga autu o suiga o le tau ua iloa e saienitisi. Sei o tatou su'esu'e ma malamalama ia i latou ina ia malamalama ai pe aisea e tatau ai ona tatou faia se gaioiga.
10 Mafuaaga Tele o Suiga o le Tau
1. Atina'e Suau'u Fossil
E taua tele le sao o suau'u fa'asao ile suiga ole tau. A tatou fa'aogaina suau'u fa'ato'aga e pei o le suau'u ma le kesi, e fa'amatu'u atu kasa oona leaga ile atemosifia ole lalolagi. O le fa'agasologa e amata i le su'eina ma le atina'eina o nei suau'u.
Le Fono Puipuia o Punaoa Faalenatura o lo’o ta’ua ai o le atina’eina o le suau’u ma le kesi ose mafua’aga tele lea o suiga o le tau. O gaioiga e pei o le viliina, fracking, felauaiga, ma le faamamaina e saofagā i le fa'aosoina i la'asaga ta'itasi.
O se tasi o atugaluga patino o le faamatuu atu lea o le methane, o se kasa oona malosi lea e maileia ai le vevela e sili atu nai lo le kaponi okesene i le ea. E tusa lava pe lafoaʻia vaieli suauʻu ma kesi, e faʻaauau pea ona sasaa le methane.
I le 2018, e silia ma le 3.2 miliona vaieli suauʻu ma kesi i le Iunaite Setete na tuʻuina atu le 281 kilokane o methane.
O le fa'aauauina pea o le kasa oona, aemaise le methane, ua fa'ateleina ai le a'afiaga o suiga o le tau. O lo'o fa'amamafaina ai le taua o le toe iloiloina o lo tatou fa'alagolago i suau'u fa'ato'aga ma le sailia o isi fa'apogai o le malosi gafataulimaina e fa'aitiitia ai a'afiaga o le si'osi'omaga.
2. Ta'atiaga o vaomatua
O le tafia o le vaomatua o se tasi lea o mafuaaga autu o suiga o le tau. O le taimi lea e tatuu ai ma le loto i ai e tagata i lalo pe manifinifi laau i le salafa o le lalolagi. O vaomatua tetele, tele i Amerika i Saute, Aferika Tutotonu, ma Asia i Sautesasae, ua afaina.
E tusa ai ma se tala (A'afiaga o le Ta'atiaga o Vaomatua i Suiga o le Tau), o le tipiina o laau e maua ai le C02 ma e afaina ai le fesuisuiai o suiga o le tau. E mafai ona faʻaitiitia le suiga o le tau pe a tatou faʻasaoina vaomatua i lo tatou paneta.
Pe a tatuu i lalo laau, o le kaponi o loʻo teuina i totonu e faʻasaʻoloto i le ea. E tusa ai ma le Union of Concerned Scientists, o le carbon dioxide (CO2) mai le tipiina o vaomatua o le teropika e itiiti ifo i le 10% o le filogia e mafua ai le vevela o le lalolagi.
Ina ia faʻagesegese aʻafiaga o suiga o le tau, e taua tele le faʻaitiitia o le faʻaleagaina o vaomatua ma puipuia o tatou vaomatua. O le faia o laasaga e puipuia ai nei meaola faanatura taua o le a faia ai se eseesega tele i le foia o suiga o le tau.
Faitau foi: 10 Fa'ata'ita'iga o Mataupu Fa'aagafesootai i le US
3. Nofoaga Lafoai o otaota
O nofoaga e lafoa'i ai lapisi, e masani ona ta'ua o lapisi po'o lapisi, o nofoaga ia e lafoa'i ai e tagata a latou otaota. E ui o nei nofoaga e faʻamoemoe e faʻaitiitia le aʻafiaga o otaota i le siosiomaga ma le soifua maloloina o tagata, latou te saofagā i suiga o le tau.
O le fa'afitauli autu o lo'o taoto i le fa'asa'olotoina tele o kasa oona. E tusa ai ma le Nofoaga Autu o le Siosiomaga i le Iunivesite o Boulder, o lo'o lafoa'i e le fanua le tele o methane, CO2, ausa vai, ma isi kasa.
O le isi atugaluga o le tele o le faaaogaina o eleele mo nei nofoaga lafoai. I totonu o le Iunaite Setete lava ia, e tusa ma le 3,000 nofoaga e faʻatumu ai fanua, e aofia ai le lata i le 2 miliona eka o nofoaga masani. Ole tele ole lapisi e a'afia ai tagata uma, aemaise lava a'afiaga leaga mo tagata ma manu e nonofo latalata.
4. Kasa Fa'afluorina
O le carbon dioxide (CO2) ma le methane e masani ona fa'ailoaina e fai ma sao tele i suiga o le tau, ae o lo'o i ai le isi atugaluga: kasa fa'afefete, e masani ona ta'ua o F-kasa. O nei kasa e faia e tagata o loʻo faʻaaogaina i oloa eseese ma gaioiga faʻapisinisi.
O le pusaaisa ma le ea malulu, le eletise eletise, vailaʻau, ma le gaosiga o le alumini o faʻataʻitaʻiga o mea e mafai ona maua ai nei kasa, e tusa ai ma le Komisi Europa.
E ui ina na'o le 3% o kasa kasa-F e fa'atupuina ma e le afaina ai le osone layer, ae o se popolega tele ona o lo latou malosi. O nei kasa e 23,000 taimi sili atu le malosi nai lo CO2. E taua tele le iloa o le aafiaga o kasa fluorinated i suiga o le tau ma iloilo faiga e faaitiitia ai lo latou sao.
5. Alamanuia
I ni faaupuga faigofie, "pisinisi" e faasino i le faia o mea e pei o le sima, uamea, lavalava, ma isi mea. A faia e masini nei oloa, latou te fa'asa'olotoina kasa leaga e fesoasoani i suiga o le tau.
Le Ofisa Puipuia o le Siosiomaga (EPA) fai mai o pisinisi e nafa ma le tusa ma le 24% o le kasa oona o le lalolagi. E aofia ai le susunuina o suau'u mo le malosi ma le fa'aoso mai faiga eseese o gaosiga.
A'o fa'atupula'ia le faitau aofa'i o le lalolagi, ua fa'atupula'ia fo'i pisinisi. E taua tele le sailia o auala e faʻaitiitia ai le faʻaosoina o loʻo gaosia e lenei vaega. O lona uiga o le faʻaaogaina o faiga mama ma sili atu ona gafataulimaina i le gaosiga o gaosiga. O le faia faapea, e mafai ai ona tatou fesoasoani e puipuia le siosiomaga ma tetee atu i suiga o le tau.
6. Palasitika
O palasitika ose mafua'aga tele o suiga ole tau. E masani lava ona faia mai suauʻu, e afaina ai le siosiomaga. Toeitiiti lava o palasitika uma, e tusa ma le 99%, e faia mai nei suauu. A uma ona matou fa'aogaina le palasitika, e masani lava ona le toe fa'aaogaina. E na o se vaega itiiti, e tusa ma le 9%, e toe faʻaaogaina i le lalolagi atoa.
O le tele o ia mea e i'u i otaota, vaomatua, sami, ma isi nofoaga i le natura. A malepe le palasitika, e fa'amatu'u atu kasa oona i le ea ma le vai. E fa'aopoopoina ai le filogia ma suiga o le tau. O le mea lea, o le palasitika o se faʻafitauli tele mo le siosiomaga.
7. Felauaiga
I le 2010, o felauaiga na saofagā i le tusa ma le 15% o kasa kasa oona i le lalolagi. E aofia ai le filogia e mafua mai i le susunuina o suauu i vaalele, taavale, vaa, nofoaafi, ma loli. O le kasa masani e fa'aosoina o le carbon dioxide (CO2), e mafua ona o le fa'aogaina o le penisini ma le tiso.
I totonu o le Iunaite Setete, o le tele o kasa oona mai le felauaiga e sau mai taavale ma loli i aso uma. E tele foʻi le sao o vaalele i le filogia, ma o vaalele tumaoti o loʻo faʻaalia ai le aafiaga o tagata mauʻoa i le tau. O se suʻesuʻega na faʻaalia ai o se tagata e lele i luga o se vaalele tumaoti e faʻamatuʻuina atu le 10 i le 20 taimi sili atu le faʻaleagaina o le kaponi nai lo se tasi i luga o se vaalele faapisinisi.
O nei su'esu'ega o lo'o fa'amamafaina ai le tele o le sao o femalaga'iga i fa'afitauli tau le si'osi'omaga, fa'atasi ai ma le taula'i atu i le filogia e mafua mai i auala masani o femalagaiga ma le a'afiaga iloga o femalagaiga i luga o le ea i luga o le kaponi.
8. Fertilizer
E tāua tele le sao o fetilaisa i le sauniaina o taumafa mo le faitau aofaʻi o le lalolagi. O fugala'au nitrogen, aemaise lava, ua matua fa'ateleina le gaosiga o mea'ai, ae o lo'o i ai se fa'aletonu. O le gaosiga o fetilaisa gaosia e nafa ma le tusa ma le 1.4% o le kaponi carbon dioxide i tausaga ta'itasi (CO2).
E le gata i lea, o le faʻaaogaina o fetilaisa e saofagā i le faʻaleagaina o le CO2. Ae ui i lea, e faigata ona taofi faʻafuaseʻi le gaosiga talu ai e tusa ma le 48% o le faitau aofaʻi o le lalolagi o loʻo faʻalagolago i meaʻai e totōina i fugalaʻau gaosia.
Ina ia foia lenei mataupu, e mafai ona tatou su'esu'e i le fa'aogaina o fugala'au fa'anatura, fa'aitiitia a'afiaga leaga ole fa'ama'i fa'atosina, ma le fa'atupuina o isi mea e gafataulimaina. O laasaga nei e mafai ona fesoasoani e faʻaitiitia ai le faʻalagolago o le lalolagi i fugalaʻau gaosia.
E ala i le sailia o se paleni i le va o le faʻafetauiina o manaʻoga o meaʻai o le faʻatupulaia o le faitau aofaʻi ma le faʻaitiitia o aʻafiaga o le siʻosiʻomaga o fertilizers, e mafai ona tatou galulue agai i se lumanaʻi sili atu ona gafataulimaina ma maloloina mo lo tatou paneta.
Faitau foi: O le a le siosiomaga saienisi?
9. Fa'atupuina le Mana ma le Mafanafana
Mo le sili atu i le 150 tausaga, o le suauu, koale, ma le kasa masani ua faʻamalosia ai le lalolagi. O nei punaoa, ua taʻua o suauʻu faʻasolosolo, e maua ai le 80% o le malosi o loʻo faʻaaogaina i le lalolagi atoa. I le Iunaite Setete, o le koale, suauu, ma le kesi faanatura e tofu sao i vaega taua i le taumafaina o le malosi. I le 2020, na maua ai e le koale le 19% o le malosi, ae o le suauʻu ma le kesi masani e tusa ma le tasi vaetolu.
E ui i le faatupulaia o le faaaogaina o isi malosiaga e pei o le la ma le malosi o le matagi, ae o loo maualuga pea lo tatou faalagolago i suauu mo le eletise ma le vevela. O lona uiga o se vaega tele o le malosi tatou te fa'aaogaina e fa'aola ai o tatou fale, pisinisi, ma alamanuia e sau mai le susunuina o nei suau'u fa'aola.
E ui o puna'oa fa'afouina fa'afouina e ofoina atu isi mea mama, latou te le'i suia atoa suau'u fa'ato'aga. A'o fa'aauau pea le su'esu'eina ma le atina'eina o fofo o le malosi gafataulimaina, o le fa'aitiitia o lo tatou fa'alagolago i suau'u fa'ato'aga o le a taua tele mo le fa'aitiitia o a'afiaga o le si'osi'omaga ma fa'amautinoaina se lumana'i gafataulimaina.
10. Fa'atau tele
O le soona taumafa ose tasi lea o mafuaaga autu o suiga ole tau. A tele naua mea e teu ai palasitika, fa'aleaga mea'ai, ma fau nisi ta'avale, e saofagā i le fa'afitauli. E ui ina taua gaioiga a tagata ta'ito'atasi, e le tutusa uma le matafaioi mo a'afiaga o le tau.
O se suesuega mai PLOS Tau ua fa'ailoa mai e toeitiiti atoa le afa o le fa'amafanafanaina o le kasa oona i totonu o le Iunaite Setete e mafua mai i tagata mauoa Amerika. E le na'o o latou olaga; latou te fa'atupe fo'i i kamupani o lo'o gaosia suau'u.
O le soona taumafa e sili atu nai lo le tele o mea tatou te faatauina; o lo'o feso'ota'i fo'i ma le sa'ilia o le tamaoaiga tele i le tau o isi tagata ma le si'osi'omaga. O le fa'atalanoaina o lenei fa'afitauli e mana'omia ai se taumafaiga tu'ufa'atasi e fa'aitiitia lo tatou tulaga fa'alesiosiomaga ma toe mafaufau i la tatou sailiga o meafaitino.
Tuua se tali